做新时代的见证者、开创者、建设者

Австралия — тай? му юк?н да мувеж лунвыв шарджынйын. Австралиянас тш?тш шусь? и мувеж вылас куйлан ?тка канму - Австралияса ?тувъябур.
Мувывтор – мат? 7,741,220 км2 ыджда.
Олысьыс – 21 млн. морт г?г?р.
Ыджда, куйланiн да дор?съяс
[вежны | Вежны кодировкаын]
Ыджда сертиыс Австралия – медся ич?т му юк?н, эськ? Европа мувывтор серти сiй? ло? 4/5 юк?ныс ыджда-а. Й?з лыд серти сiй? кольчч? Европаысь унап?в.
Австралия куйл? Лунвыв шарджынйын – ылын мук?д му юк?нъясысь. Неуна ич?тджык войвыв юк?ныс сыл?н – тропикдорса климат в?ньын, а ыджыдджыкыс, лунвыв юк?ныс – лунвыв ш?ркоддь?м климат в?ньын. Австралия куйл? медся матын Азиясянь; Азияк?д сiй?с йит? Малайя архипелаг; мук?д материкъясысь сiй?с торй?д?ны гырысь океанъяс.
Австралиял?н вадоръяс ом?ля вундассь?ма?сь, сыл?н формаыс массакодь – с?мын неуна нюжал? рытывсянь асыввыл?; сы понда Австралияын эм?сь инъяс 1500 км сайын саридзсянь. Сыл?н эм куим ыджыд к?дж – Йорк, Аргемленд да Эйр, и кык ыджыд куръя.
Карпентария куръя ляпкыд; вадоръясыс сыл?н альк?с?сь, артм?ма?сь юяс?н ваял?м нюйтысь, да лыа коськъяса?сь.
Австралияса Ыджыд куръя ом?ля пыр? материкас да вадоръясыс кырта?сь, бухтаяс абу?сь. Гаваньяс?н Австралия абу озыр, но кымынк? сибыд бухта сыл?н эм ж?, танi сулал?ны сыл?н медся т?дчана портъясыс: асыввылын – Сидней, Ньюкасл, лунвылын – Мельбурн да Аделаида, рытыввылын – Перт, войвылын – Дарвин.
Австралия вадорсянь матын кыссь?ны п?взь?длана коралл рифъяс. Най? уна?сь Торрес вискын, кодi торй?д? материкысь Выль Гвинея дi?с. Асыв-войвылын ж? нюж видз? Ыджыд Барьер риф. Сiй? кыссь? 2 сюрс км кузя и ло? сiдзик?н мирын медкузь?н. Пасьтаыс тай? рифысл?н с?мын 200–300 м, и унджыкнас сiй? ва улын. Материк дорсяньыс 100 км сайын кымын сулалiг?н сiй? ло? бытть?к? гы жугдысь?н, кытч? кучкысь?ны да жуглась?ны Л?нь океанл?н гырысь гыяс. Ыджыд Барьер риф пырыс эм с?мын чукыль?сь да повз?длана некымын вуджанiн. Барьер риф вылас сувт?дл?ма маякъяс.
Австралия материксянь лунвывланьын куйл? Тасмания дi. Торй?д? сiй?с паськыд, но ляпкыд Басс вис, к?нi ва пытшкас эм уна кырт.
Материксянь асыввылын куйл? ыджыд кык торъя Выль Зеландi да Л?нь океан пасьтала разал?м уна посни дi.
Австралия?с восьт?м да туял?м
[вежны | Вежны кодировкаын]
Австралия?с аддзисны-восьтiсны европасаяс став мук?д му юк?нъяс б?рын нин, ог к? лыддь?й Антарктида?с, код?с восьтiсны сёр?нджык на.
Му г?г?р медводдзаысь ветлiг?н Магеллан (1521' во?) аддзис аслас туй вылын Австралиялысь Марианна дiяс. Сы б?рын европаса саридзуйысьяслы сюри Выль Гвинея.
Асьс? Австралия материкс? восьтiсны ХVII нэм пуксиг?н голлансаяс. Асланыс Малайя архипелагвывса колонияяс г?г?р уялiг?н най? т?длыт?г веськалiсны материк вадор?. Голланса Тасман кытшовтiс Австралия?с лунвывсянь да аддзис туй вывсьыс дi, код?с шуисны сы ним?н – Тасмания. Тай? дiс? Тасман чайтлiс материк лунвыв пом?н да мунiс водз? асыввыл?; сэнi сiй? восьтiс Выль Зеландiяс да уна мук?д дi Л?нь океан вылысь.
Но тай? восьт?мъяс йывсьыс дыр нин?м эз кывлыны Европаын, да XVIII нэм помын англияса саридзуйысь Джеймс Кук восьтiс Австралия?с м?дысь. Л?нь океан вывтi уялiг?н, сiй? аддзис Австралия материклысь асыввыв вадорс?. Б?рынджык сiй? н?шта кыкысь ветлiс Л?нь океан кузя да восьтiс дiяс: Выль Каледония, Гавайи да уна мук?д дi. Гавайи дiяс вылын Кук?с ви?ма?сь сэтч?с олысьясыс. Кук ветл?дл?м б?рын Англияса веськ?дланiн кутiс м?д?дны Австралия? мыжм?м й?з?с, сэсся англичана пондiсны и асьныс мунны сэтч? да регыд?н т?дмалiсны сылысь став вадор муясс?. С?мын пытшк?сса мутасъясыс дыр кольлiны т?дмавт?м?сь. Най?с в?лi т?дмал?ма с?мын ХIХ нэмын, сэнi уна ветлысь-мунысьяс кулiсны сэнi тшыгла.
Австралия дiясысь медсь?кыд в?лi т?дмавны Выль Гвинея?с. Сiй?с т?дмал?мын ыджыд удж в?чис ветлысь-мунысь роч Миклуха-Маклай, кодi дыр олiс папуасъяс п?встын.
Верк?с
[вежны | Вежны кодировкаын]
Австралия – материк, вевдорсяньыс сiй? вевттьысь?ма водсанога либ? ом?ля ньывк?с п?встъяс?н, кодъяс куйл?ны важын к?р?м да сэсся киссь?м кер?съяс верк?сын. Став рытыввыв Австралияыс – кристаллсяма массив, кодi вылыссяньыс вевттьысь?ма лыаиз да извесьт из п?встъяс?н и тыд сертиыс ло? ыджыд тш?тшк?сiн; с?мын к?нсюр? кай?ны негырысь массивъяс, либ? паныдасьл?ны сола тыяса гуранъяс.
Ш?р юк?нас Австралияын куйл? ыджыд Австралия-Ш?ринса увтас. Медся улын инас сэнi куйл? сола ты Эйр, кодi 12 м-?н улынджык океан тшуп?дысь.
Эйр ты – ляпкыдик сола няйт нюр, кодл?н вадоръясыс ветлыны позьт?м няйт; ст?ч т?дмавны тай? вадоръясс? позис с?мын лэб?г вывсянь.
Австралияын с?мын асыввылас кып?дч?ны чиг кер?съяс; шусь?ны най? Австралияса Кордильераяс?н, а лунвыв юк?нныс? нимт?ны Австралияса Альпъяс?н. Кер?съясыс тай? к?ть и к?р?м?сь, но зэв важ?сь, най? ёна нин киссь?ма?сь да шылял?ма?сь.
Рытыв бокъясыс нал?н ньывк?с?сь, а асыввылас тай? кер?съясыс з?ма лэчч?ны океанлань. Танi му кышыс пуксь?ма (в?й?ма) да сэки артм?ма?сь сибыд бухтаяс. Австралияса кер?съяс, а на пытшкын и Австралияса Кордильераяс, абу джуджыд?сь, форма сертиыс ш?р-европаса массивъяс кодь?сь: сэтi кокниа позь? ветлыны да уналаын най?с вом?нал?ма?сь к?рттуйяс?н.
Му пытшкыс нал?н зэв озыр изшом?н; сiй? куйл? матын Сидней да Ньюкасл портъяссянь. XIX нэмын Австралияса Кордильераясл?н киссь?гъясысь перйылiсны зарни; сэнi сюрлывлiсны гырысь ёкмыльяс, но ?нi тай? киссь?гъясыс бырисны нин. Зато уна зарни аддз?ма Австралияса рытыввыв массивъясын; сэнi эм?сь ?нi зарни корсянiнъяс.
Климат, юяс да тыяс
[вежны | Вежны кодировкаын]Кык-койм?д юк?нсьыс унджык местаыс Австралияын кос, овт?минса климата. С?мын асыввылас да войвыв доръясас ёна зэр? гож?мын. Тай? ло? сы понда, мый гожся кад? – в?льгым т?лыссянь апрель т?лысь?дз – Австралия материк ёна шонал?, да сы ш?рас т?въяс п?льт?ны саридзьяссянь. Войвылас п?льт?ны рытыв-вой муссонъяс, най? вай?ны зэв уна ва Малайя архипелагла п?всяньыс. Асыввылын т?въяс п?льт?ны Л?нь океансянь. Най? вай?ны уна енэжваяс кер?са вадоръяс выл?, пытшк?сса мутасъясас ж?, Австралия Ш?ринса увтас? да Рытыввыв Австралияса плато выл? т?въяс во?ны нин уна ва вошт?м?сь. Австралияса рытыввыв вадоръясыс кос?сь: сэнi вог?г?р п?льт?ны пассатъяс да ну?ны уль рус? Австралия вадоръясысь; сэсся рытыввыв вадор п?л?ныс ж? мун? к?дзыд визув, кодi этша сет? пактал?мс?.
Т?лын, юньын, юльын да августын, Австралияын овл? кос да шоныд; с?мын шочиника кынмывл? да кер?съяс вылын лымъялышт?. Унджык енэжваяс Австралияын т?лын усьл?ны с?мын асыввыв да лунвыв вадоръясын, кор на п?л?н мун?ны циклонъяс. Австралия лунвыв вадоръясын климатыс сэтш?м кодь ж?, кутш?м Муш?р саридз вадоръясын: т?лыс сэнi овл? зэра, зэръясс? вай?ны рытывт?въяс.
Дзоньнас климатыс п?шти став Австралия материк пасьта континентвывса, – шонт?г да енэжваяс ёна вежлась?ны.
Гож?мын вывтi п?сь лун б?рын войыс ёна ыркыд. Овл?ны лёка косьтан жаръяс да сулал?ны кузя, но най? оз босьтны став Австралияс?: с?мын корсюр? кос п?сь т?въяс донал?м овт?минъясысь во?ны дзик вадоръяс?дзыс; най? сэки косьт?ны пуяс вылысь фруктъяс, а в?ръясын сэтш?м кадъяс? кокниа артм?ны ыджыд ?зйывл?мъяс.
Енэжваяс Австралия пытшк?с мутасъясын оз пыр ?тмоз усьны; сэнi друг овл?ны сувтса зэръяс, мый в?сна му вылас шыльыд инъясын ло? пидз?с?дз ва. Но муыс оз удит к?тасьлыны: ваыс лэччо увтас инъяс? да сола тыяс?, к?нi ?дй? пактал?.
Воысь во? Австралияын енэжваяс усь?м ёна вежлась?. Кос?д вояс? сэнi оз тырмы к?рым ыжъяслы, да най? кул?ны миллионъяс?н.
Юяс Австралияын этша, а кодъяс эм?сь, этша ваа?сь. Медся ыджыд юыс – Муррей – кузьтанас роч Дон кузьта, но ваыс сы серти этша. Кос кад? сiй? ?два во? океан? ляпкыдик да векньыдик ю?н. Муррейл?н уна вожъяс, и ?ти вож – Дарлинг п?шти кыкп?в кузьджык Муррейысь, но кос кад? сiй? п?рл? тупк?са некымын ты?.
Н?шта нин г?ль?сьджык ва?н Австралия пытшк?сса юяс – ?крикъяс?. Ю пыд?сныс вонас унджык кадс? кос; с?мын недыр, зэригъяс?н, сэтi визывт? ва, сэсся вош? к?нк? лыаясын, либ? сола тыясын. Медкузь крик – Купер, кодi усь? Эйр ты?.
Тыяс Австралияын п?шти ставыс сола?сь, да и ваыс сэнi овл? с?мын гож?мын, кор сiй?с вай?ны крикъяс.
Быдм?гъяс
[вежны | Вежны кодировкаын]
Зэв уна места Австралияын босьт?ны овт?минъяс да джынвыв овт?минъяс. Танi быдм?ны сутшкасьысь кустаинъяс (скреб) да сутшкасьысь турунъяс, кодъяс?с оз сёйны некутш?м пем?съяс да коръясыс кодъясл?н пурт кодь лэчыд?сь.
Тай? турунъясыс быдм?ны гырысь кустъяс?н 1–2 м судта?дз; ск?тлы либ? верзь?ма мортлы сь?кыд письк?дчыны татш?м турун п?вс?д. Скреб – сiй? ляпкыд акацияяс. Скребъясл?н видыс жугыль, коръясыс посньыдик?сь, пемыдруд р?ма?сь, мук?дысл?н ем кодь?сь; с?мын зэригъяс?н скреб неуна ловзьыштл?, увъяс вылас сэки мыччысь?ны посньыдик дзоридзьяс.
Сэсся Австралияын гырысь местаяс босьт?ны туруна степьяс, кодъяс гож?мын вевттьысь?ны мича веж турун?н, а арын да т?лын виж?д?ны. Тай? степьяс п?встас паныдасьл?ны солаинъяс, к?нi быдм? совтурун; сiй?с зэв ёна сёй?ны ыжъяс.
Австралияын сэтш?м местаясын, к?нi зэръяс овл?ны гож?мын и т?лын, быдм?ны в?ръяс. Но тай? в?ръясыс аслысп?л?с?сь: най? абу сук?сь, ёнджыкас? сэнi быдм?ны пыр веж эвкалиптъяс.
Медся вас?д в?ръясас, Австралия асыввыв вадоръясын да Тасмания дi, вылын быдм?ны н?шта пу кодь лудiктурунъяс, кодъяс быдм?ны став тропикдорса в?ньса кер?свыв в?ръясын.
Австралия войвылас, медся жар юк?нас, к?нi ёна зэр?, быдм?ны тропикдорса в?ръяс, кодъяс ло?ны Малайя архипелагвывса в?ръяс кодь?сь. В?дитан быдм?гъяс европасаяс вот?дз Австралияын ск?нь эз в?вны.
?нi Австралияын кутiсны в?дитны няньяс да фрукта пуяс.
Няньяс пытшкысь медся ёна паськал?ма ?зим шобдi, кодлы зэв л?сял? климатыс лунвыв Австралияын, к?нi овл?ны т?вся зэръяс. Уна фермеръяс в?ч?ны тадзи: к?дзасны шобдiс? арын апрель т?лысьын да сетасны сылы бура быдмыны; сэсся лэдзасны шобдi муяс вылас ыж стадаяс, а тулысын шобдiыс бара заводит? быдмыны да гож?мын ло? бура артм?м. Шобдiс? идрал?м б?рын ыжъяс?с бара лэдз?ны муяс выл? йирсьыны шобдi идзапод вылын.
Дзик асыввыв вадорас шобдi оз нин к?дзны: сэнi климатыс уль, да шобдiыс вись? сiм?н. Косьтан жаръяс понда шобдi артм?мыс Австралияын ёна вежлась?.
Австралияын фрукта пуяс в?дит?ны с?мын некымынлаын. Апельсинъяс да лимонъяс радейт?ны югыд шондi да мупытшса уна ва; сы понда най?с в?дит?ны мус? к?т?д?м?н Выль Лунвыв Уэльсын да Викторияын – Муррей вадоръяс п?л?н да сы вожъяс п?л?н. Сэнi ж? в?дит?ны абрикосъяс, фигаяс, зэв бур винатусь, кытысь в?ч?ны вина. Тасмания дi вылын, к?нi климатыс ыркыдджык да вас?дджык, в?дит?ны ябл?гпу да вишяпу садъяс.
Войвылын, Квинслендын, к?нi тропикдорса да вас?д климат, мус? к?т?д?м?н в?дит?ны бананъяс, ананасъяс да сакара тростник. Кер?съяс выл? кайиг?н, к?рттуй поездсянь, кодi мун? вадорсянь материк пытшк?сас кер?съяс вом?н, позь? ?ти лун?н аддзыны, кыдзи вежсь?ны фрукта быдм?гъяс улiас – ананасъяс да бананъяс, вылынджык – апельсинъяс, н?шта вылынджык – ябл?гпуяс. Уна карабъяс с?втсь?ны Австралияын быдт?м да косьт?м фруктаяс?н – изюм?н, кос слива?н, фигаяс?н да мун?ны Европа?.
Пем?с улов
[вежны | Вежны кодировкаын]
Австралияын кид пем?съяс дзик м?дсикаса?сь мук?д му юк?нъясын серти. Сэнi коль?ма уна сэтш?м пем?с, кодi овлiс войд?р и мук?д му юк?нъясын, но важ?н нин п?шти ставыс бырис. Австралияын ёна паськал?ма?сь зепта пем?съяс.
Оласног сертиыс мук?дыс на пытшкысь миян турунсёйысь пем?съяс кодь?сь, мук?дыс – яйсёйысьяс, гебсёйысьяс кодь?сь да с. в.; ыджда сертиыс мук?дыс крысаысь абу ыджыд?сь, эм?сь – морт судта?сь.
Медся ёна паськал?м зептаяс – кенгуру. Най? лыддьысь?ны Австралияын уна дас сикас?дз, да ол?ны сэнi быдлаын. ?нi гырысьджык кенгурус? ёна быр?д?ны сы в?сна, мый най? сёй?ны ыж лудъяс вылысь турун, а сiдзж? и ку в?снаыс.
Австралияын эм?сь на колькваян й?л?нвердысьяс: ехидна да ч?жныра; веглясьысьяс да п?ткаяс моз най? вай?ны колькъяс, но колькъяссьыс пет?м пиянс? верд?ны й?л?н. Ч?жныра ол? гуясын ю доръясын, сёянс? корсь? вадор нюйт пытшкысь.
Гыжъя пем?съяс европасаяс вот?дз танi нач эз в?вны; эз в?вны сiдзж? и ?блезянаяс. Яйсёйысь пем?съясысь ёна паськал?ма в?лi йизьыл?м кадсянь на кид пон динго. Тай? понйыс г?н р?мнас мун? руч выл?. Сiй? кесъял?ма войд?р австралияса вужвойтырлы джынвый? гортса пем?с пыдди, а ?нi ыж видзысьяслы вай? лёк, баляпиян выл? усьлась? да.
Австралия в?ръясын да степьясын ол? уна п?тка, торъя нин попугайяс, кодъяс лэбал?ны уна сюрса кель?бъяс?н.
Унджык австралияса лэбачьяс эм?сь с?мын Австралияын; сэтш?м?сь: еджыд кутш, сь?д юсь, лиракай, кодi ол? тропикдорса в?рын, бордт?м страус эму, ыджда сертиыс ич?тджык африкасаысь да ыджыдджык лунвыв-америкасаысь.
Квинсленд юясын ол? кыкног лолалысь чери (цератодус), кодл?н эм жабраясыск?д ?тлаын сiдзж? и ?ти ты.
Гортса пем?съяс Австралияын европасаяс вот?дз эз в?вны, динго понм?с лыддьыт?г; но европасаяс вайисны татч? ассьыныс став гортса пем?съясс?, да ?нi Австралияын зэв уна нин ыжъяс, сюра гырысь ск?т да в?въяс.
Мувежъяс да му юк?нъяс |
Мувежъяс |
Австралия | Антарктида | Африка | Войвыв Америка | Евразия | Лунвыв Америка |
Му юк?нъяс |
Австралия | Азия | Америка | Антарктида | Африка | Европа |